Μουσικά όργανα του Πόντου
H κεμεντζέ
Ο κεμεντζές ή η κεμεντζέ είναι το βασικότερο μουσικό όργανο των Ποντίων. Σύμφωνα με τον Παύλο Χαιρόπουλο η καταγωγή του κεμεντζέ ανάγεται στην Μεσοποταμία, στην Αίγυπτο και στην Ελλάδα. Στην Περσία υπήρχε ένα όργανο με την ονομασία "καμάντσια", όπως και στον Καύκασο με το όνομα "καμάντσιες". Ισως από τις ονομασίες αυτές να προέρχεται το "κεμεντζέ" ή "κεμεντσέ". Σε μια επίσκεψη μου στο μουσείο λαϊκών οργάνων στο Νέο Δελχί της Ινδίας, είδα τρεις λύρες που έμοιαζαν με την ποντιακή, σε μεγαλύτερο μέγεθος, με χορδές από έντερα Ζώων όπως ήταν αρχικά οι χορδές στον Πόντο. Φαίνεται ότι το όργανο αυτό ήταν διαδεδομένο στην περιοχή.
Η κατασκευή της στον Πόντο γινόταν συνήθως από ξύλο δαμασκηνιάς (κοκκύμελον), το οποίο έκοβαν αρχές φθινοπώρου για να μην έχει πολλή υγρασία. Ο κορμός δεν έπρεπε να έχει ρόζους ή σχισίματα. Το έβαζαν μέσα σε χωνεμένη κοπριά για να ξεραθεί τελείως ώστε να μην σκάσει και το άφηναν πολύ καιρό, έως και δύο χρόνια, ώστε να ξεραθεί καλά. Χρησιμοποιούσαν το ξύλο δαμασκηνιάς γιατί είναι σκληρό και δεν επηρεάζεται εύκολα από την υγρασία. Χρησιμοποιούσαν και άλλα ξύλα, όπως ο κισσός. Στον ελλαδικό χώρο, όπου το κλίμα είναι πιο ξηρό, χρησιμοποιούν και άλλων ειδών ξύλα, τα οποία συνήθως λουστράρουν.
Αυτό το ξύλο το επεξεργάζονταν συνήθως οι ίδιοι οι λυράρηδες, στρογγυλεύοντας εσωτερικά τις γωνίες του σκάφους για να ανακλάται ο ήχος προς τα έξω. Γι αυτό λένε ότι οι μονοκόμματες λύρες παίζουν καλύτερα. Βεβαίως έχει αλλάξει η τεχνική κατασκευής - τώρα η λύρα για ευκολία γίνεται κομματιαστή, οπότε μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα είδη ξύλου.
Η μορφή της λύρας είναι φιαλόσχημη και αποτελείται από τα εξής μέρη:
- Το κιφάλ' (κεφαλή)
- Τα ωτία (αυτιά, χορδοδέτες, τρία τον αριθμό, όσα και οι χορδές)
- Η γούλα (λαιμός)
- Η γλώσσα ή σπαρέλ' ή σπαλέρ'
- Τα τρυπία (τρύπες, 4 στο καπάκι, 2 στο επάνω μέρος και 2 κάτω δεξιά και αριστερά από τις χορδές)
- Τα μάγ'λα (μάγουλα, έχουν δύο τρύπες, μία στο επάνω και μία στο κάτω μέρος)
- Το καπάκ' (καπάκι)
- Η ράχια (ράχη)
- Ο γάιδιαρον (επάνω του ακουμπούν οι χορδές)
- Τα κόρδας (χορδές). Αρχικά ήταν αποξηραμένα έντερα Ζώου, έπειτα έγιναν μεταξωτές και από το 1920 μεταλλικές
- Τα ρωθώνια ή σκωλέκια (ρουθούνια ή σκουλήκια)
- Το παλληκάρ' (παλικάρι) το οποίο χρησιμεύει για να στερεώνονται οι χορδές
- Το στουλάρ', είναι το ξύλο που βρίσκεται μέσα στο σκάφος της λύρας. Από τη μία πλευρά ακουμπάει στην πλάτη και από την άλλη στο καπάκι, από τα δεξιά πλευρά, όπως βλέπουμε τη λύρα, κάτω ακριβώς από τον "γάιδαρο" και δίπλα από το δεξί "ρουθούνι", συνήθως στο μέσον, ώστε να ξεχωρίσει τις ψιλές φωνές από τις χαμηλές (ζιλ-καπάν).
Το μέγεθος της λύρας (κεμεντζέ) ήταν συνήθως 45-60 εκατοστά. Από το λαιμό (γούλα) μέχρι το σημείο όπου τοποθετείτο ο γάιδαρος ήταν τα δύο τρίτα του μεγέθους της λύρας χωρίς το κεφάλι, το δε πλάτος της ήταν 7-11 εκατ., όσο ήταν και το μέγεθος του λαιμού. Στην περιοχή της Ματσούκας (Τραπεζούντα) συναντάμε τις πιο μακρόστενες και υψίφωνες (ζιλ) λύρες του Πόντου.
Οι χορδές της είναι συνήθως μια Σι κιθάρας (0,14) και δυο Λα βιολιού. Παίζονται με το τοξάρ' (δοξάρι), που παλαιότερα είχε τρίχες ουράς αρσενικού αλόγου, ώστε να μην είναι καμένες από τα ούρα. Κουρδίζεται πάντα κατά τέταρτες καθαρές. Η κεμεντζέ παίζεται συνήθως μόνη της και σε κλειστούς χώρους. Στους ανοιχτούς μπορούσαν να παίζουν δύο και περισσότερες κεμεντζέδες μαζί, χρησιμοποιώντας καμιά φορά σαν όργανο συνοδείας το νταούλι.
Τρόποι παιξίματος της ποντιακής λύρας
H ποντιακή λύρα είναι από τα λίγα αυτο-συνοδευόμενα μουσικά όργανα. Τα κύρια χαρακτηριστικά της ακούσματα είναι: τα διαστήματα της 4ης και 5ης καθαρά, συνοδευόμενα από τρίλιες. Τα διαστήματα είναι αρμονικά και σε ορισμένες περιπτώσεις μελωδικά. Στα αρμονικά διαστήματα ο Ισοκράτης είναι εναλλασσόμενος, ενώ στα μελωδικά είναι συνεχόμενος. Στην δεύτερη περίπτωση έχουμε, εκτός από τα προαναφερθέντα διαστήματα 4ης και 5ης καθαρά, και τα διαστήματα 6ης μικρής και μεγάλης 7ης ελαττωμένης και 8ης καθαρά. Τα διαστήματα, λόγω της ιδιομορφίας της ποντιακής μουσικής, έχουν πολλές φορές ηχομοριακή αλλοίωση.
- Η ποντιακή λύρα είναι η μοναδική που παίζεται με την ψίχα των δακτύλων, και όχι με το νύχι όπως η κρητική, η πολίτικη, η θρακιώτικη, η νησιώτικη κ.α.
- Ο κύριος τρόπος παιξίματος της είναι ο διπλόχορδος (δάκτυλα και δοξάρι) που θεωρείται και ο γνησιότερος. Σε αυτήν την περίπτωση η μία χορδή δίνει τη μελωδία και η άλλη τη συνοδεία, δημιουργώντας έτσι τα μουσικά διαστήματα που αναφέραμε παραπάνω.
- Ο μονόχορδος τρόπος, ο οποίος χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: α) το μονόχορδο παίξιμο με το δοξάρι, ενώ τα δάκτυλα πατάνε δύο χορδές ταυτόχρονα, απομονώνοντας τη δεύτερη που δημιουργεί τον ισοκράτη. β) Η κλασική μονοχορδία, όπου δάχτυλα και δοξάρι παίζουν μία χορδή. Η διαφορά των δύο παραπάνω είναι στο ηχόχρωμα.
Τρόποι χορδίσματος
- Το χόρδισμα της ποντιακής λύρας είναι σε διαστήματα 4ης καθαρά (κλασικός τρόπος) π.χ. πρώτη χορδή Λα (Ζιλ), δεύτερη χορδή Μι (Μεσαία), τρίτη χορδή Σι (Καπάν).
- Μίμηση του αγγείου ή τουλούμ (γκάιτας): Πρώτη χορδή Λα (Ζιλ), δεύτερη χορδή Λα (Μεσαία) ταυτόφωνα με την πρώτη, τρίτη χορδή Μι (Καπάν).
- Πρώτη χορδή Λα (Ζιλ), δεύτερη χορδή Μι (Μεσαία), τρίτη χορδή Μι (Καπάν) ταυτόφωνα με τη δεύτερη.
- Πρώτη χορδή Λα (Ζιλ), δεύτερη χορδή Μι (Μεσαία), τρίτη χορδή Λα (Καπάν) ογδόη χαμηλότερα.
Στα χορδίσματα με την μίμηση του αγγείου παίζουμε ταυτοφωνίες συνεχόμενες και σε άλλες περιπτώσεις η πρώτη χορδή έχει την μελωδία και η δεύτερη τον μόνιμο ισοκράτη σαν συνοδεία" (Μιχάλης Καλιοντζίδης).
Λυράρηδες
Ονομαστοί λυράρηδες οι οποίοι δεν Ζουν σήμερα και οι οποίοι έπαιξαν τεράστιο ρόλο στη διατήρηση και διάδοση αυτού του οργάνου ήταν:
- Πετρίδης Σταύρος (Σταύρης από την Ολασσα)
- Πετρίδης Γιώργος (Γώγος), γιος του Σταύρη, ο κορυφαίος πόντιος λυράρης
- Γιακουστίδης Σαβέλης (Ιμέρα)
- Τσορτανίδης Ιωάννης (Τσορτανίκας από τη Σάντα), ο οποίος έγραψε το τραγούδι του Ευκλείδη
- Σημαιοφορίδης Χρήστος (Μπαϊρακτάρης), από την Κρώμνη
- Παπαβραμίδης Νίκος, από την Κρώμνη
- Αθανασιάδης Απόστολος (Αποστολίκας) από τη Ματσούκα
- Αϊβαζίδης Χρήστος (Αϊβάης) από το Αργαλί Τραπεζούντας
- Ταυρίδης Μίτιας, από τη Ρωσία
- Τσακαλίδης Κωνσταντίνος (Κωστίκας) από το Σταυρίν
Το ευτύχημα είναι ότι οι παλαιοί λυράρηδες άφησαν αντάξιους συνεχιστές, τους οποίους δεν είναι δυνατόν να αναφέρουμε όλους γιατί είναι τόσοι πολλοί που σίγουρα κάποιους θα αδικήσουμε.