Η Ενδυμασία στον Πόντο
Της Διαμαντίδου Μαρίας
Σχεδιάστριας - Ερευνήτριας Ποντιακής Ενδυμασίας
Αναμφισβήτητα αποτελεί ένα κομμάτι της πολιτιστικής μας παράδοσης. Ο Πόντος γεωγραφικά καταλαμβάνει μια μεγάλη έκταση στην περιοχή της Μ. Ασίας και αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ποικιλία και διαφοροποίηση της ενδυμασίας από περιοχή σε περιοχή.
Το ποντιακό κοστούμι έχει πολλές ομοιότητες με το κοστούμι της Καππαδοκίας, της Αρμενίας, του Καυκάσου και του Ικονίου. Είναι μια φυσιολογική εξέλιξη αφού για πολλούς αιώνες οι λαοί συνυπήρχαν μεταξύ τους, συνεπώς ο ένας δανείστηκε στοιχεία από τον άλλον, όχι μόνο στην ενδυμασία αλλά και στην γλώσσα, στην μουσική, στην νοοτροπία (ήθη και έθιμα, διατροφικές συνήθειες)
Όσο αφορά την χρωματολογία και την υφασματολογία οι Έλληνες της περιοχής επιρρεάστηκαν από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, το Βυζάντιο και την κουλτούρα των λαών της Ανατολής αφού τα σύνορα με την Αρμενία, την Συρία, την Ρωσία, το Λίβανο, την Κίνα και την Ινδία έκαναν προσιτή την εισαγωγή υφασμάτων.
Το ποντιακό κοστούμι χωρίζεται στο αστικό και το λαϊκό (καθημερινό). Σε αυτό που φορούσαν οι κάτοικοι των αστικών κέντρων και σε αυτό που φορούσαν οι κάτοικοι του ορεινού όγκου. Ποιά ήταν όμως τα κύρια χαρακτηριστικά που χώριζαν την φορεσιά σε κατηγορίες:
- Το ύφασμα
- Το πατρόν
- Η ραφή
- Το απλικάζ (κέντημα – σχέδιο)
Για την γυναικεία αστική ενδυμασία χρησιμοποιούσαν:
- Άγριο και ήμερο μετάξι, το οποίο έκαναν εισαγωγή από την Ινδία και την Κίνα.
- Βελούδο που έκαναν εισαγωγή από την Γερμανία.
- Δαντέλα Γαλλίας – Αυστρίας.
- Μπροκάρ δαμάσκο από την Δαμασκό.
- Χρυσοκέντητο ανάγλυφο μπροκάρ.
- Ριγωτό βαμβακομέταξο ύφασμα από την Αρμενία και την Συρία.
Για την γυναικεία λαϊκή φορεσιά χρησιμοποιούσαν εγχώριο μάλλινο ύφασμα το οποίο ύφαιναν οι ίδιες οι γυναίκες στους αργαλειούς, ριγωτό υφαντό , κάποτο και λινάτσα. Τους έντονους χρωματισμούς τους συναντάμε και στις δύο περιπτώσεις στις γυναίκες νεαρής ηλικίας, ενώ τα σκουρόχρωμα υφάσματα σε μεγάλες ηλικίες.
Για την αντρική φορεσιά χρησιμοποιούσαν μαλλί, τσόχα, κασμίρ, βαμβακοφανέλα, κάποτο. Κύριο χαρακτηριστικό ήταν οι γήινες αποχρώσεις. Στον Πόντο οι γυναίκες ήταν αυτές που κράτησαν την παράδοση στην "ποντιακή ενδυμασία". Οι άντρες κυρίως στα αστικά κέντρα λόγω των επαγγελματικών δραστηριοτήτων και η ανάμειξή τους στα κοινά αφομοίωσαν το ευρωπαϊκό κουστούμι, τα "φράγκικα" ή τα "στενά" όπως τα αποκαλούσαν. "Φράγκικα" φορούσαν και οι γυναίκες των πόλεων.
Ζίπκας και Ζιπούνας
Τα πιο διαδεδομένα στην περιοχή του Πόντου. Τα φορούσε όλος ο Πόντος, Ανατολικός και Δυτικός σε διάφορες παραλλαγές.
Υποδήματα
1) Γεμενία: Πήραν το όνομά τους από την Υεμένη. Τα κατασκεύαζαν από δέρμα κατσίκας. Ήταν πολύ μαλακά με γυριστές μύτες. Οι σόλες τους ήταν πολύ λεπτές έως ανύπαρκτες. Το ύψος των υποδημάτων έφτανε στον αστράγαλο. Τα φορούσαν οι άντρες με την ζίπκα σε συνδυασμό με τα "μέστια". Το χρώμα τους ήταν μαύρο.
2) Τσάπουλας: Ανδρικά υποδήματα παρόμοια με τα γεμενία. Οι διαφορές τους ήταν οι εξής: Το δέρμα που χρησιμοποιούσαν για τα τσάπουλας ήταν σκληρό και οι μύτες των παπουτσιών δεν ήταν γυριστές. Οι σόλες ήταν μισό εκατοστό και ήταν από δέρμα πολύ σκληρό. Το τακούνι, 1,5 εκ από πολύ σκληρό δέρμα ή ξύλο. Το χρώμα τους ήταν μαύρο ή καφέ σκούρο. Τα φορούσαν με την ζίπκα σε συνδυασμό με τα μέστια ή σκέτα με την καραβόνα. Το ύψος τους έφτανε στον αστράγαλο.
3) Μέστια: (περικνημίδες): Τα κατασκεύαζαν από πολύ μαλακό και ακατέργαστο δέρμα. Τα μέστια κάλυπταν τις γάμπες. Το ύψος τους ξεκινούσε από το γόνατο και κατέληγε στον αστράγαλο. Στο εσωτερικό της γάμπας είχαν μικρές τρύπες απ' όπου περνούσαν δερμάτινο κορδόνι για να τα δένουν σφιχτά στα πόδια. Χαμηλά κάτω προ εξείχαν δερμάτινες γλώσσες οι οποίες κάλυπταν το πάνω μέρος μπροστά των παπουτσιών. Τα μέστια τα φορούσαν σε συνδυασμό με τα γεμενία ή τα τσάπουλας.
4) Ρώσικες μπότες: Τα "πότας", έτσι τα αποκαλούσαν οι Πόντιοι, μετά την έλευση του Ρώσικου στρατού στην Τραπεζούντα (Πόντο) το 1914-1918. Οι Έλληνες της περιοχής υιοθέτησαν τα συγκεκριμένα υποδήματα τα οποία αντικατάστησαν τα τσάπουλας σε πολύ μεγάλο βαθμό. Τις φορούσαν κυρίως οι προεστοί με τα φράγκικα ή τα στενά (ευρωπαϊκά κουστούμια). Ρώσικες μπότες όμως φορούσαν και οι "ζιπκαλήδες". Ήταν μονοκόμματα υποδήματα κατασκευασμένα από μαλακό δέρμα. Μπροστά σχημάτιζαν μυτερό ημικύκλιο. Οι σόλες ήταν από σκληρό δέρμα μισού εκατοστού ενώ τα τακούνια από σκληρό δέρμα ενός εκατοστού. Το ύψος στις συγκεκριμένες μπότες έφτανε στο γόνατο. Το δέρμα ήταν τόσο μαλακό που στο μέσο της γάμπας σχημάτιζε πτυχές (ζάρες). Στο εσωτερικό τους είχε φερμουάρ. Το χρώμα τους ήταν μαύρο, γκρι και καφέ σκούρο.
5) Κουντούρας: Άκαμπτα παπούτσια με τακούνι. Ήταν κατασκευασμένα από δέρμα μαύρου χρώματος. Κάλυπταν όλο το πόδι και στο ύψος έφταναν λίγο πιο πάνω από τον αστράγαλο. Ήταν έτσι σχεδιασμένα που δεν ξεχώριζε το αριστερό από το δεξί. Μεταφορικά αν ήθελαν να κοροϊδέψουν κάποιον άκαμπτον έλεγαν : "ατός άμον κουντούραν πορπατεί". Τα φορούσαν άντρες και γυναίκες.
6) Ποστάλια: Γυναικεία υποδήματα των αστικών κέντρων. Ευρωπαϊκό σχέδιο που είχε κοινά στοιχεία με την γαλλική "παρέτα". Το τακούνι ήταν τετραγωνισμένο και στένευε προς τα κάτω. Είχε ύψος 4 εκ. και οι μύτες μπροστά σχημάτιζαν ημικύκλια. Μπροστά ήταν ανοιχτά και έκλειναν με στενό λουράκι από το ίδιο δέρμα ή από λάστιχο.
7) Μποτίνια ή ποτίνια: Παπούτσια που κατασκεύαζαν από μαλακό δέρμα σε διάφορα σκούρα χρώματα. Τα συγκεκριμένα ήταν αρκετά μυτερά μπροστά και το ύψος τους έφτανε 8εκ. πάνω από τον αστράγαλο. Έκλειναν μπροστά με κορδόνι που έδεναν σφιχτά μέχρι επάνω ή έκλειναν στο πλάι με κουμπιά "κόμψες" σε διαφορετικό χρώμα από το κυρίως παπούτσι. Μποτίνια υπήρχαν αντρικά και γυναικεία.
8) Τσαρούχ: (τσαρούχια). Τα κατασκεύαζαν από ακατέργαστο δέρμα γουρουνιού. Τα συγκεκριμένα ήταν άσολα. Τα φορούσαν πάνω από τα ορτάρεα (κάλτσες πλεχτές). Δεξιά και αριστερά στο ύψος της φτέρνας είχε τρύπες απ΄ όπου περνούσαν κορδόνι δερμάτινο και τα έδεναν σταυρωτά στην μέση της γάμπας. Τα τσαρούσια τα φορούσαν στην καθημερινότητά τους στα χωριά άντρες και γυναίκες.
9) Ναλία: Τσόκαρα τα οποία φορούσαν με ή χωρίς παπούτσια για να προστατεύονται από τα νερά και τις λάσπες. Τα ναλία στον ορεινό όγκο του Πόντου ήταν κατασκευασμένα από ξύλο και δέρμα, ενώ στα αστικά κέντρα ήταν από βερνικωμένο ξύλο "φίλντισι" και σύρμα ασημένιο και πλεγμένο στο χέρι, το οποίο στερέωναν πάνω στο βελούδινο ύφασμα. Το ύψος στο τακούνι έφτανε τα 5 εκ. Είχαν τακούνι σε δύο σημεία. Το ένα που είχε σχήμα πυραμίδας ήταν στην πατούσα ενώ το άλλο που είχε σχήμα οβάλ πίσω και τετράγωνο μπροστά, ήταν στην φτέρνα. Ναλία φορούσαν και οι κάτοικοι της υπόλοιπης Μ. Ασίας, συνήθως γυναίκες αλλά και άντρες κυρίως στα δημόσια λουτρά (χαμάμ).
Εσώρουχα
Τα εσώρουχα στον Πόντο τα έφτιαχναν από λευκό χασέ ή σκουρόχρωμη βαμβακοφανέλα, τσελβόλ λινό ή λινάτσα ύφασμα. Για τα νυφιάτικα εσώρουχα χρησιμοποιούσαν κοφτό χασέ με αζούρι σε διάφορα σχέδια, μεταξωτή και βαμβακερή δαντέλα και τσελβόλ κεντημένο στο στήθος με ρεγιόν κλωστές σε "πενπέν" χρώμα (τούρκικη λέξη που σημαίνει ροζ) και σε κόκκινες αποχρώσεις.
Τα γαμπριάτικα εσώρουχα ήταν φτιαγμένα από άσπρο και εκρού λινό. Οι γυναίκες και οι άντρες μεγαλύτερης ηλικίας φορούσαν εσώρουχα σε σκούρο χρώμα από βαμβακοφανέλα.